Văn học kiếm hiệp lịch sử: Quyền hư cấu

Báo Văn Nghệ Trẻ phỏng vấn Hoàng Tùng

QUYỀN HƯ CẤU TRONG SÁNG TÁC VĂN HỌC LỊCH SỬ

-         Có thể nói rằng trong  văn học sáng tác về đề tài lịch sử, tính hư cấu và tưởng tưởng giữ vai trò quan trọng. Là người dành nhiều sự quan tâm cho văn học về đề tài lịch sử, xin anh chia sẻ đôi điều?

Tôi nghĩ rằng không chỉ riêng văn học sáng tác về đề tài lịch sử, văn học nói chung cũng dựa trên nền tảng tính hư cấu và sự tưởng tượng.

Điểm khác biệt rõ nét giữa tính hư cấu và tưởng tượng trong sáng tác văn học lịch sử và văn học thông thường nằm ở sự giới hạn. Đối với văn học lịch sử, khi nhà văn hư cấu nên một vài sự việc bằng trí tưởng tượng của mình, những trang viết đó rất dễ bị coi là là “nhạy cảm”. “Nhạy cảm” ở đây có thể bị quy chụp một cách khá nặng nề: bôi đen hình tượng lịch sử, làm sai lạc lịch sử. Nguyên do từ đâu? Nhiều người cho rằng những khác biệt so với chính sử đều có thể bị coi là nhạy cảm.

Theo tôi đây là một quan điểm sai lầm.

Những tác phẩm văn học lịch sử để đời đều không thiếu những chi tiết “nhạy cảm”. Ở châu Á, hình tượng những nhân vật Tào Tháo, Khổng Minh, Lưu Bị, Quan Công v.v… trong Tiểu thuyết Tam quốc Diễn Nghĩa đều có nhiều chi tiết rất “nhạy cảm”. Nếu nhìn bằng con mắt khắt khe, người ta có thể quy cho tác giả tội tuyên truyền mê tín dị đoan vì nhân vật Khổng Minh có thể hô mưa gọi gió, có thể bấm độn, biết trước mọi sự việc, có thể dâng sao giải hạn v.v… Đó là chưa kể những hình tượng khác đều ít nhiều khác biệt so với chính sử. Tuy nhiên, chính sự khác biệt kết tinh từ trí tưởng tượng và hư cấu của tác giả mới tạo nên những hình tượng văn hoá mạnh mẽ.

Một trong những nhà văn viết tiểu thuyết lịch sử nổi tiếng là Alexandre Dumas với bộ ba trường thiên Ba người lính ngự lâm, Tử tước Bologne và Hai mươi năm sau tiếp cũng dựng lại hàng loạt những nhân vật lịch sử trọng yếu của châu Âu. Trong đó, những hình tượng nhân vật lịch sử như Giáo chủ Richelieu, Huân tước Buckingham, Hoàng đế Louis XIII, Hoàng hậu Anne v.v… đều là những phiên bản khác biệt, thậm chí có phần ngược hẳn so với những điều ghi chép lại trong chính sử. Liệu ta có nên quy kết tác giả là bôi nhọ nhân vật lịch sử?

Nếu như La Quán Trung hay Alexandre Dumas bị những điều “nhạy cảm” trì kéo, trí tưởng tượng không được bay bổng, tính hưu cấu của tác phẩm bị bóp nghẹt, e rằng ngày nay chúng ta chẳng có được Tam Quốc Diễn Nghĩa hay Ba người lính ngự lâm mà đọc…

-         Tuy nhiên ngay trong việc hư cấu, cũng có nhiều ý kiến khác nhau. Có ý kiến cho rằng, văn học sáng tác về đề tài lịch sử nhà văn được toàn quyền hư cấu. Nhưng cũng có ý kiến cho rằng nhà văn không được phép hư cấu vì sẽ dẫn đến nguy cơ sai lệch lịch sử. Anh nghĩ gì về “quyền hư cấu” của nhà văn trong sáng tác về đề tài lịch sử?

Bây giờ chúng ta bàn đến “quyền hư cấu” của nhà văn, tôi thấy hơi buồn cười.

Tôi nghĩ rằng không nên có biên giới gì đối với tính hư cấu của tác phẩm văn học nói chung và văn học lịch sử nói riêng. Hãy để nhà văn toàn quyền bay bổng với trí tưởng tượng của mình mà tạo nên tác phẩm văn học hay. Bất cứ sự giới hạn nào đối với quyền hư cấu của nhà văn đều khiến nhà văn không thể phát huy tối đa khả năng sáng tác của mình.

Tôi cho rằng trí tưởng tượng phong phú là một điểm yếu của nhà văn Việt Nam. Tôi có thể tưởng tượng ra một ngày nào đó chúng ta sẽ có những tác phẩm lớn kiểu như “Cuốn theo chiều gió”, “Kiêu hãnh và định kiến”, “Những người khốn khổ” v.v… nhưng tôi rất khó hình dung ra một ngày nào đó chúng ta sẽ có những tác phẩm mang trí tưởng tuợng kỳ vĩ lấp lánh kiểu như Harry Potter, Chúa Nhẫn, Biên niên sử Narnia v.v…

Một điểm yếu liên quan đến sự hư cấu, ở đây cụ thể là hư cấu lại lịch sử trong những tác phẩm văn học lịch sử, đó là nhà văn nước ta đặt ra một rào chắn “tự kiểm duyệt” mình ghê quá. Nghĩa là viết ra điều gì cũng phải nhìn trước, ngó sau xem nó có động chạm đến ai, đến vấn đề gì có thể gây ảnh hưởng đến mình không.

Bây giờ chúng ta bàn đến “quyền hư cấu”, nghĩa là trước nay chúng ta vẫn cho rằng nhà văn được phép hưu cấu nhưng chỉ được hư cấu ở một giới hạn này, giới hạn kia mà thôi. Quan điểm đó chỉ kiến khả năng sáng tạo của nhà văn bị thui chột.

Tôi nghĩ rằng nhà văn lịch sử nên có quyền hưu cấu, quyền viết và quyền sáng tạo và nên mở rộng biên độ những quyền này một cách tối đa. Còn quyền phê bình, quyền cảm nhận là của độc giả.

-         Theo anh trong các sáng tác về đề tài lich sử sáng tạo của nhà văn đến đâu thì chấp nhập được?

Nên để nhà văn được sáng tạo tối đa. Alexandre Dumas có một câu nói nổi tiếng: “Lịch sử là bức tường còn tác phẩm của tôi là những bức tranh treo lên tường” khi bị các nhà phê bình chê rằng tác phẩm của ông có những điểm sai lạc với lịch sử.

Tôi nghĩ rằng tính sáng tạo chỉ là một phần trong bức tranh toàn cảnh của văn học lịch sử. Điều trọng yếu là người đọc chờ đợi những tác phẩm văn học lịch sử hay. Chữ “hay” ở đây là tổng hoà của nhiều yếu tố: “tính sáng tạo, chiều sâu tác phẩm, luận đề của tác phẩm. Với riêng tác phẩm văn học lịch sử, nó còn phải vẽ nên được không khí lịch sử và tạo thành được bài học lịch sử có thể đối chiếu với xã hội hiện tại”. 

Nói như Alexandre Dumas thì “Bức tường lịch sử” vốn chỉ khô cứng và một màu. Điều độc giả trông đợi ở các nhà văn lịch sử là vẽ nên những “bức tranh lịch sử” thật đẹp, (chứ không phải thật đúng đắn) trang trí cho “bức tường lịch sử” của nước nhà thêm phần lộng lẫy, khiến nhiều người quan tâm hơn đến lịch sử nước nhà, đó mới là điều quan trọng nhất. 

 -         Thực tế đã xảy ra những sự không nhất quán trong việc đánh giá, nhìn nhận một tác phẩm văn học sáng tác về đề tài lịch sử. Phải chăng khi đó trí tưởng tưởng của nhà văn đã xung đột với lịch sử, anh có nghĩ như vậy không?

Sự không nhất quán trong việc đánh giá, nhìn nhận một tác phẩm văn học lịch sử phụ thuộc nhiều vào quan điểm và nền tảng văn hoá của bạn đọc hay nhà phê bình. Khá nhiều tác phẩm nghệ thuật lịch sử gây nhiều tranh cãi. Bộ phim Biệt đội Khốn nạn – Inglorious Bastardscủa đạo diễn danh tiếng Quentine Tarentino có trường đoạn Biệt đội của Mỹ đột nhập rạp chiếu phim và bắn nát mặt của Adolf Hitler. Hoàn toàn sai sự thật nhưng tạo nên hứng thú cao độ.

Trong lĩnh vực văn học, tác phẩm: “Cám dỗ cuối cùng của Chúa – The Last Temptation of Christ” của nhà văn Nikos Kazantzakis đã từng làm văn đàn thế giới nổi sóng. Nguyên do bởi tác phẩm nói đến trường đoạn trước khi Chúa Jesus bị đóng đinh, quỷ Satan hiện lên và cám dỗ Chúa bằng những vật chất, nhục dục của cuộc sống thường nhật trong đó có viễn cảnh Chúa Jesus ân ái với cô gái điếm Maria Magdalena. Nhiều nhà phê bình kêu gào, phản đối. Cuốn sách bị đốt, bị cấm. Nhưng đó là tác phẩm rất sáng tạo, lạ lùng và hoàn toàn có giá trị lâu dài.

Ngay bây giờ, các bạn có thể ra rạp chiếu phim và xem bộ phim: “Abraham Lincoln: Người săn ma cà rồng – Abraham Lincoln: Vampire Hunter” (Bộ phim được chuyển thể từ tác phẩm văn học cùng tên của nhà văn Seth Grahame-Smith). Abraham Lincoln ở đây chính là vị tổng thống Mỹ, người được bình chọn là vị tổng thống đáng mến nhất trong lịch sử nước Mỹ. Các nhà phê bình kinh viện có thể chau mày vì sự nhố nhăng: tại sao một vị tổng thống lại có thể là một kẻ săn ma cà rồng? Không vấn đề! Những chủ đề phá cách như vậy có lẽ sẽ đem hình ảnh Tổng thống Lincoln (và đằng sau là lịch sử – văn hoá Mỹ) đến với rất nhiều quốc gia trên thế giới. Điều đó chỉ có tốt cho văn hoá Mỹ mà thôi.

Hãy nói rằng tôi là một kẻ phù phiếm nhưng tôi mong muốn chúng ta cũng có những hình tượng nhân vật lịch sử hay dựa lịch sử như vậy.

-         Có không nguy cơ văn học chỉ là một dạng minh họa cho lịch sử?

Có! Đó là khi người ta phụ thuộc quá nhiều vào “sự thật” được viết trong những trang sách sử. Nên nhớ, kể cả lịch sử cũng có “tín sử” và “nguỵ sử”. Và kể cả những trang sử được coi là “tín sử” đôi khi lại là “nguỵ sử”.

Các nhà phê bình thường dựa vào một nguồn lịch sử nào đó. Điều đáng buồn, đôi khi nguồn tại liệu đó cũng chẳng mấy đáng tin. Nhà phê bình Trần Mạnh Hảo từng phê nhà văn Sương Nguyệt Minh cùng tác phẩm Dị hương rằng: “Nguyễn Ánh – vua Gia Long là một nhân vật lịch sử có thật. Đệ tam cung Lê Ngọc Bình là một nhân vật lịch sử có thật, sao tác giả “Dị Hương” lại bịa đặt một cách vô lối để bôi bẩn họ đến mức ghê tởm thế” nguyên do bởi vì “Trong sử, vua Gia Long là vị vua không hiếu sắc, càng không hề hoang dâm vô độ như “Dị hương” bịa chuyện”.

Dĩ nhiên, đây là một cách phê bình khá kỳ quái và đầy gượng ép.

Nên nhớ sử thần nhà Lê sẽ chép lại những điều hay ho của nhà Lê và chê bai triều Hồ cũng như triều Mạc. Những sử gia nhà Mạc sẽ chê bai sự thối nát của nhà Lê. Sử gia nhà Nguyễn sẽ coi triều Tây Sơn là “nguỵ Tây Sơn” và đã có một thời những nhà viết sử nước ta đánh giá rất tiêu cực về nhà Nguyễn. Đó là điều hết sức bình thường. 

-         Nhà văn và nhà viết sử giống và khác nhau ở điểm nào?

Nhà văn viết chuyên về lịch sử có một vài điểm khác biệt nhỏ so với những nhà văn viết đề tài khác:1.Những nhà văn viết sử có tác phong nghiên cứu nhiều hơn. Bởi vì bất cứ tác phẩm lịch sử viết về một thời đại nào đó trong quá khứ, nhà văn phải nghiên cứu để hiểu biết đủ sâu về thời kỳ đó trước khi có thể đặt bút sáng tác. 2.Những nhà văn viết sử cần phải có một phông văn hoá đủ rộng, trong đó quan trọng bậc nhất ngôn ngữ. Cần phải có một vốn ngôn ngữ đủ nhiều mới có thể chuyển tải được không khí lịch sử trên trang giấy.

Còn lại, tư duy và kỹ năng sáng tác văn học lịch sử không khác nhiều so với tư duy sáng tác văn học nói chung.

-         Như vậy việc tiếp nhận một tác phẩm văn học viết về lịch sử, người đọc có cần thiết lập một “cơ chế đọc” nào để tránh việc suy diễn, áp đặt, quy chụp như đã từng diễn ra trong thực tế?

Việc tiếp nhận một tác phẩm văn học lịch sử cần phải có những cái đầu đánh giá thực sự thoáng đãng và khoáng đạt hơn. Tôi cho rằng các nhà phê bình thường cho mình cái quyền làm tấm lưới cản những “rác rưởi văn học” trước khi chúng đến với độc giả. Trong quá trình gạn lọc đó, họ có thể nhầm rất nhiều viên kim cương văn học thành rác rưởi văn học.

Sử ký Tư Mã Thiên bị coi là cuốn sách nguỵ sử, phỉ báng tiền nhân. Truyện Kiều từng bị coi là dâm thư. Tác giả Kim Dung khi viết “Anh hùng xạ điêu” lập tức bị chính quyền Đài Loan cấm vì Tưởng Giới Thạch e ngại tinh thần dân tộc quá mạnh trong tác phẩm. Sau này, khi ông viết “Tiếu Ngạo Giang Hồ”, tác phẩm của ông bị chính quyền Trung Quốc cấm lưu hành vì “ám chỉ việc tôn sùng cá nhân lãnh đạo”. Đến giờ, ông tác phẩm của ông mới được nhìn nhận lại một cách xác đáng và Kim Dung trở thành một trong 10 nhà văn xuất chúng nhất Trung Quốc trong thế kỷ 20.

 -         Khó nhất của việc sáng tác văn học về đề tài lịch sử là gì?

Tôi cho rằng không nhiều cái khó. Mọi người cho rằng giới trẻ thờ ơ với lịch sử. Tôi cho rằng giới trẻ thờ ơ với thứ lịch sử khô cứng và một chiều. Báo chí nêu ra sự việc sách lịch sử viết Hai Bà Trưng đánh “giặc” nhưng không biết rằng “giặc” đó là giặc nào. Sách giáo khoa viết như thế thì làm sao đòi hỏi các em yêu thích thứ lịch sử hời hợt đó được?

Không có lý do gì những người bạn trẻ yêu thích Tam Quốc Diễn Nghĩa, yêu thích Thuỷ Hử, yêu thích những tác phẩm của Kim Dung, yêu thích Ba người lính ngự lâm, yêu thích Robin Hood lại quay lưng với những tác phẩm văn học lịch sử của chính đất nước mình.

Theo tôi, vấn đề chính yếu là nội lực sáng tác của những nhà văn viết về lịch sử của nước ta còn yếu. Không tạo nên thành được một làn sóng viết về lịch sử, đọc về lịch sử để khuấy động xã hội, đưa người đọc đến gần hơn với những trang văn học lịch sử.

-         Xin cảm ơn anh về cuộc trò chuyện